İnternet Şubesi

Vadeli Piyasalar Yatırımcılara Neler Sağlar?

Vadeli piyasalar, sözleşmeye konu olan spot piyasalarda gelecekte ortaya çıkabilecek olumsuz fiyat değişimlerine karşı korunma imkanı sağlar. Finansal piyasalarda genel olarak fiyat oluşum mekanizmasının daha etkin çalışmasını sağlar. Vadeli piyasalar, alternatif yatırım imkanı demektir, bu nedenle mevcut piyasalara vadeli piyasaların da eklenmesi durumunda hem paranın piyasalardaki dolaşım hızı artar, hem de gelen bilgiler fiyatlara daha hızlı yansır.Vadeli piyasalarda alım satım komisyonları spot piyasalara göre genelde daha düşüktür, dolayısıyla yatırımcıların maliyetlerini azaltır.

Vadeli piyasalar, genel olarak spot piyasaların daha likit olmasını sağlar. Olumsuz fiyat hareketlerine karşı korunma imkanı olan piyasalarda, spot piyasada işlem gören mal veya kıymetlere olan yatırımcı ilgisi de doğal olarak artar.

Piyasa bilgisi olan, ancak sermayesi az olduğu için yeterince pozisyon alamayan veya kredili alım satım yapmak zorunda kalan yatırımcılara da küçük miktarda paralarla büyük pozisyonlar alma ve kaldıraç etkisi yardımıyla yüksek kazanç elde etme imkanı verir.

Vadeli piyasalar portföy yöneticilerine, portföy çeşitlendirmesi ve dolayısıyla da riskin yayılması açısından değişik seçenekler sunar. Vadeli piyasalarda işlem gören ürünler kullanılarak spot piyasalarda işlem gören ürünlerinkine benzer getiri grafiği olan sentetik pozisyonlar oluşturulabilir. Bu özelliği nedeniyle vadeli piyasalar, piyasalarda etkinliğin arttırılması ve spot piyasadaki fiyat
dalgalanmalarının (volatilite) azaltılmasına yardımcı olur.

Borsalar Bünyesinde Kurulan Vadeli Piyasaların Takas İşlemleri Organize bir borsa bünyesinde işleyen ve standartlaştırılmış türev sözleşmelerin işlem gördüğü vadeli piyasaların takası, bütün alıcılara karşı satıcı, bütün satıcılara karşı ise alıcı gibi davranan merkezi bir takas kurumu tarafından yapılır. Böylece, bir vadeli işlem veya opsiyon sözleşmesine taraf olan herkes, sözleşme hak ve/veya yükümlülüklerini takas üyesi aracı kuruluşlar vasıtasıyla Takas Merkezi’ne karşı yerine getirirken, sözleşmenin sağladığı hakları da yine aracı kuruluşları yoluyla Takas Merkezi’nden talep edebilir. Bu açıdan, organize borsalarda gerçekleştirilen her vadeli işlem, Takas Merkezi’nin ve takas üyelerinin güvencesi altındadır.

Vadeli piyasalar netleştirme, takas, nakit uzlaşma ve teslimat açısından spot piyasalardan farklı özelliğe sahiptirler.Takas Merkezi, günlük olarak uyguladığı hesap ayarlamalarında üyelerin ödeyememe riskine karşı, belirli bir oranda teminat hesabı açmalarını ister. Vadeli sözleşme ve opsiyon sözleşmesi alım satımlarında yükümlülük altına giren kişi teminat yatırır. Vadeli sözleşmede (futures) her iki tarafın da yükümlülük altına girmesi nedeniyle her ikisinden de teminat alınırken, opsiyon işlemlerinde yalnızca opsiyon satıcısından teminat alınır. Teminat, yükümlülük yerine getirildiğinde veya pozisyon kapatıldığında geri alınabilir.
Vadeli işlemler piyasasında, takas kurumlarının kullandığı teminatlama sistemlerinde üç tane önemli teminat kavramı vardır.

a) Başlangıç Teminatı (Initial Margin)
Vadeli işlem piyasalarında işlem yapıldığında (alım ve satım emirlerinin karşılanması),
sözkonusu işlemin tescili için takas merkezi hesabına yatırılması zorunlu olan ilk teminata,
başlangıç teminatı denir. Başlangıç teminatı genel olarak kolay paraya çevrilebilir menkul
kıymet ve nakitten oluşur. Vadeli işlemlerde, işleme taraf olan üyenin pozisyonu kar ettikçe elde ettiği kar, takas merkezi tarafından hesabına yatırılır. Başlangıç teminatının üzerine çıkan tutar, hesap sahibi tarafından çekilerek kullanılabilir. Vadeli piyasalarda pozisyon alan ve başlangıç teminatını yatıran taraf, bir süre sonra pozisyonunu kapatırsa teminatı serbest kalır ve takas merkezinden istediği zaman teminatı geri çekebilir.
Bazı uygulamalarda, vadeli işleme konu varlığın (genellikle finansal ürünler) borsa veya takas hesabına bloke edilmesi şartıyla, bu varlığın fiyat riskinden korunmak amacıyla gerçekleştirilen vadeli işlemlerden başlangıç teminatı alınmamaktadır. Bu durumda teminat, korunma işlemi yapılan mal veya kıymetin kendisi olmaktadır.

b) Sürdürme Teminatı (Asgari Teminat - Maintenance Margin)
Vadeli piyasalarda pozisyon alan ve risk taşıyan üyelerin takas merkezi nezdinde yatırmış oldukları teminatlar takas merkezi tarafından sürekli izlenir ve piyasa fiyatlarına göre değerlenir. Piyasalardaki fiyat hareketleri alıcının lehine gelişiyorsa, alıcının teminat hesabı başlangıç teminatından elde edilen kar kadar artırılırken, satıcının teminat hesabı başlangıç teminatından uğranılan zarar kadar azaltılır. Eğer fiyat hareketi satıcı lehine gelişiyorsa bu durumda, yukarıdaki hesaplamanın tersi yapılır. Her seans sonrası yapılan güncelleştirme sonucu, sözleşme taraflarının başlangıç teminatlarının belirli bir seviyeye kadar gerilemesine izin verilebilir. Bu düzeyin aşılmasıyla, zarar eden pozisyon sahibine başlangıç teminatını eski düzeyine çıkarması için teminat tamamlama çağrısı yapılır (margin call). Sözkonusu güvenlik seviyesine, sürdürme teminatı veya asgari teminat denir.

c) Değişim Teminatı (Variation Margin)
Sürdürme teminatı düzeyine gerileyen başlangıç teminatının, yeniden eski seviyesine çıkarılması için vadeli piyasalarda, zarar eden taraftan istenen tutara değişim teminat (variation margin) denir. Teminat tamamlama çağrısı yapılan tarafın bu çağrıya olumlu cevap verememesi, yani gerekli teminatı yatıramaması durumunda önceden belirlenmiş ve duyurulmuş kurallara göre sözkonusu sözleşmelerin tasfiyesi sürecine başlanır. Böylece, herhangi bir ödeyememezlik durumu, vade sonu beklenmeden takas merkezi tarafından tespit edilerek, sistemin bütünlüğünün riske edilmesi engellenir.

i) Bağımlı (mutual) Takas Merkezleri :
Yalnızca bir tek borsaya hizmet veren ve bu borsa bünyesinde veya bir anonim şirket şeklinde kurulan takas merkezleridir

ii) Bağımsız (independent) Takas Merkezleri :
Herhangi bir borsaya bağlı olmayan, özerk bir yapı halinde kurulan, ve birden fazla borsaya takas hizmeti veren kurumlardır (İngiltere’de London Clearing House, Amerika Birleşik Devletleri’nde Option Clearing Corporation).

Piyasalarda risklerin iyi takip edilmesi ve güçlü takas kurumları yaratılması amacıyla, günümüzde ikinci tip takas merkezlerinin daha önem kazandığı gözlemlenmektedir.

Bir vadeli işlemler piyasasında, işlem yapmaya yetkili borsa üyelerinin hepsi takas üyesi olmayabilir. Takas üyesi olmak için ayrıca bazı özellikler aranabilir. Takas üyeleri, takas merkezi nezdinde açtıkları hesaplarla, işlem sonuçlarını ve teminatlarını izlerler. Diğer yandan, özellikle ABD’de, takas üyelerinin, yükümlülüklerini yerine getiremeyen diğer takas üyelerinin neden olabileceği zararlara karşı da ortak garantileri bulunmaktadır.

Piyasada işlem yapan üyeler, eğer takas üyesi değillerse, takas üyesi nezdinde açtıkları kurum hesapları vasıtasıyla takas hizmetinden yararlanırlar. Borsa üyesinin müşterileri ise, borsa üyesi nezdinde açtırdıkları hesaplarla işlemlerini sürdürürler. Böylece iletişim, tabandan tavana doğru, Müşteri - Borsa Üyesi - Takas Üyesi - Takas Merkezi şeklinde sağlanmaktadır. Bazı borsalarda müşteri, doğrudan takas üyesi ile de işlem yapabilmekte, bilgisayar teknolojisindeki gelişmelerin sağladığı olanaklar sayesinde işlemler, takas merkezlerinde müşteri bazında açılan hesaplarla da izlenebilmektedir.

Vadeli İşlem Sözleşmesinin (Futures) Özellikleri

Vadeli işlem sözleşmesi, herhangi bir ürün (altın, dolar/tl, pamuk, buğday gibi), finansal gösterge (hisse senetleri endeksi gibi), menkul kıymet (hisse senedi, tahvil, bono gibi), yabancı para (dolar, euro gibi) veya kıymetli maden (altın, bakır, platin gibi) üzerine düzenlenebilir.

Vade sonunda standartlaştırılmış şartlar çerçevesinde taraflar nakit uzlaşma veya fiziki teslimat yoluyla yükümlülüklerini yerine getirirler. Düzenleyici otoriteler, vadeli işlem sözleşmelerinin asgari unsurlarını belirler. Vadeli işlem sözleşmesinin standart unsurları aşağıda belirtilmiştir.
Sözleşmeye Konu Ürün/Menkul Kıymet/Finansal Gösterge: Vadeli işlem sözleşmesinin üzerine düzenlendiği pamuk/hisse senedi/endeks gibi ürünler. Sözleşmenin Vadesi: Sözleşmeye konu ürünün nakit uzlaşmasının veya fiziki takasının
yapılacağı zamandır. Genellikle standart vadeler; Ocak, Şubat ve Mart döngüleri olarak belirlenmekle birlikte, bu konuda farklı ülkelerde farklı uygulamalar olabilmektedir.

a. Ocak Döngüsü: Ocak, Nisan, Temmuz, Ekim
b. Şubat Döngüsü: Şubat, Mayıs, Ağustos, Kasım
c. Mart Döngüsü: Mart, Haziran, Eylül, Aralık

Sözleşme Büyüklüğü: Sözleşmeye konu ürünün standartlaştırılmış minimum işlem miktarıdır.Teslim Şekli: Vade sonunda teslimatın fiziki teslim veya nakit uzlaşma yöntemlerinden hangisi yoluyla yapılacağını ifade eder.Uzlaşma Fiyatı: Sözleşme türü bazında belirlenen ve hesap bazında günlük kar/zarar ve teminat yükümlülüklerinin hesaplanmasında kullanılan fiyattır.
Son İşlem Günü: Vadeli işlem sözleşmesinin vade bitiminden önce işlem yapılabilen son işgünüdür. Teminat Oranları: Vadeli işlem sözleşmesinde pozisyon alanların, işlemin başlangıcında ve pozisyon tutulurken hesaplarında bulundurmaları gereken başlangıç ve sürdürme teminat oranlarıdır.

Fiyat Adımları: Vadeli işlem sözleşmesinde, sözleşme fiyatında gerçekleşebilecek en küçük fiyat hareketidir.Günlük Fiyat Hareket Limitleri: Vadeli işlem sözleşme fiyatının bir gün içinde aşağı veya yukarı doğru hareket edeceği fiyat bandıdır.
Pozisyon Limitleri: Vadeli işlem sözleşmesinde bir firmanın veya hesabın sahip olacağı maksimum pozisyon sayısıdır.
Vadeli işlem sözleşmesinde alıcı, Borsa tarafından önceden belirlenmiş bulunan standart sözleşme şartlarına uygun olarak, sözleşmede belirtilen miktarda bir kıymeti sözleşme vadesinde alma yükümlülüğüne girer.
Vadeli işlem sözleşmesinde satıcı, Borsa tarafından önceden belirlenmiş bulunan standart sözleşme şartlarına uygun olarak, sözleşmede belirtilen özellik ve miktarda bir kıymeti sözleşme vadesinde satma yükümlülüğüne girer.Vadeli işlem sözleşmesinin yapıldığı tarihten itibaren, vade sonuna veya pozisyonun kapatıldığı tarihe kadar her gün taraflar arasında tesis edilen teminat oranları çerçevesinde nakit transferi gerçekleşir. Alıcı ve satıcının piyasada anlaştığı fiyat, sözleşme vadesinde
alıcının satıcıya vadeli sözleşme başına ödeyeceği tutardır.Vadeli işlem sözleşmesinde taraflar birbirine karşı değil, Takas Kurumu’na karşı sorumludur. Bu nedenle, taraflar açısından kredi riski yoktur.

Yarın "Vadeli İşlem Sözleşmedinde Nasıl Pozisyon Alınır"

Geri

Uzman Hakkında

Uzmanın Diğer Makaleleri

Tüm Makaleleri Görüntüle

Vadeli Piyasalar Yatırımcılara Neler Sağlar?

Uzman Hakkında

İşlem Başarılı!