Orta Vadeli Program (Program), 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nun 16’ncı maddesine göre Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı ile Hazine ve Maliye Bakanlığınca birlikte hazırlanmaktadır. 2025-2027 dönemini içeren program 5 Eylül 2024 tarih ve 32653 (Mükerrer) sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır.

Program, merkezi yönetim bütçesi hazırlık sürecini başlatmaktadır. Programda makro politikalar, ilkeler, hedef ve temel ekonomik gösterge büyüklükleri, gelecek üç yıla ilişkin toplam gelir ve gider tahminleri, bütçe dengesi ve borçlanma durumu ile kamu idarelerinin ödenek teklif tavanları yer almaktadır. Gelecek üç yılda hükümetin ne gibi politikalar yürüteceğine ilişkin temel ilkeleri belirlemesi bakımından önem taşımaktadır. Kamu kesimi için zorunlu, özel kesim için yol gösterici mahiyettedir.

Makalede, Programda yer alan vergilere ilişkin rakamlar, politika hedefleri ile yasama ve idari düzeyde yapılması düşünülen yeniklikler ve değişiklikler aşağıda ele alınmaktadır. İlk olarak, vatandaştan toplanacak vergi gelirleri miktarlarına önceki programa (2024-2026) göre karşılaştırma yapılarak bakılmaktadır. Vergi ile temel rakamlar ortaya konulduktan sonra öngörülen vergi politikalarının genel hatları ele alınmaktadır.

Vergi yükünün nasıl seyredeceği iki programın karşılaştırılması ile anlaşılabilecektir. Önceki programda vergi yükü (sosyal güvenlik primleri dâhil) gayrisafi yurt içi hasılanın (GSYH) 2023’te %22,9’u olması tahmin edilmiştir. Söz konusu oranın 2024-2026 döneminde sırasıyla %24,5, %24,3 ve % 24,4 olması hedeflenmiştir. Bu yılki programda 2023 yılı gerçekleşmesi %23 olmuş ve tahmine yakın bir sonuç elde edilmiştir. Vergi yükünün 2024 yılında % 23,8 olarak gerçekleşmesi tahmin edilmiştir. Bu oranın 2025-2027 döneminde sırasıyla %24,1, % 24,2 ve % 24,2 olması hedeflenmiştir. İki programa baktığımıza vergi yükünün mevcut haliyle devam edeceği sonucuna varılabilir. Yani vergilerde aşırı bir düşme veya yükselme beklenmemelidir.

Programda vergi politikalarının üç temel amaca ulaşmak için kurgulandığı anlaşılmaktadır. Bunlar çevreci yeşil dönüşüm, dijital dönüşüm ve kayıt dışılıkla mücadele şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Bu üç alana ilişkin önemli alt başlıklar aşağıda yer almaktadır.

Karbon vergisi niteliği taşıyan vergiler gözden geçirilecektir. Tamamlayıcı karbon vergisi ve karbon fiyatlandırma araçlarının kalkınma ve yatırım ortamı üzerinde yol açacağı etkiler analiz edilecektir. Vergi sisteminin çevreci büyümeye katkısı sağlanacaktır.

Ülkenin temel vergi sorunlarından biri olan kayıt dışılıkla mücadeleye devam edilecektir. Bilgisayar teknolojisindeki gelişmeler kullanılarak sektör bazında başlıca riskli alanların tespiti yoluna gidilecektir. Riskli alanlar birden fazla kamu kurumunun görev alanına girmesi halinde kurumsal koordinasyon sağlanacaktır. Böylelikle kayıt dışılıkla bütüncül bir yaklaşımla mücadele edilecektir.

Mükelleflerin defter ve kayıtları üzerinde daha fazla inceleme yapılması planlanmaktadır. Böylelikle mükelleflerin vergiye uyumunun arttırılması ile vergi kayıp ve kaçağının önlenmesi amaçlanmaktadır. İncelemeye alınacak mükellef seçiminde ve inceleme sırasında bilgisayar algoritmaları kullanılacaktır. Yani yapay zekâ kullanımı artacaktır. Yapay zekâ yoluyla riskli mükellefler belirlenecek ve yine bu yolla incelenecektir.

Maliye memurları eliyle piyasada, çarşıda ve pazarda vergi yoklaması ve denetimi faaliyetlerine daha fazla ağırlık verilecektir.

Mükelleflerin beyanları banka, borsa, tapu ve üçüncü kişilerin elindeki bilgi ve belgelerle çapraz kontrol tabi tutularak doğrulukları araştırılacaktır. Bu kontrollerde bilgisayar teknolojisi önceki yıllara göre daha fazla kullanılacaktır.

Vergi harcaması olarak tabir edilen istisna, muafiyet ve indirimlere yönelik etkililik analizi yapılacaktır. Bu analizler çerçevesinde etkin olmayan vergi harcamalarının kaldırılması veya kapsamın daraltılması için kanuni düzenlemelere gidilecektir.

Mevcut uygulamada vergi beyan ve işlemelerinde risk bulunan mükellefler izaha davet edilmektedir. İzahı yeterli görülmeyenler için indirimli ceza ödeme kolaylığı getirilerek vergiye uyumu sağlanmaktadır. Bu uygulama mükellefleri aşırı baskı altına alabileceği için suiistimallere açıktır. Suiistimallerin önlenmesi amacıyla izaha davet süreçlerinin dijital platformlar üzerinden yürütülmesi amaçlanmaktadır. Dijital platform sayesinde izaha davet işlemleri izlenebilecek ve şeffaflık sağlanabilecektir.

Programın vergi ile ilgili ana hatları yukarıda açıklanmıştır. Gelecek üç yıl içinde vergi gelirlerinde 2024 yılına göre çok fazla değişik olmayacağı tahmin edilmektedir. Mükelleflerin risk taşıyan iş ve işlemleri yoksa vergi yüklerinde çok fazla artış olmayacaktır. Ancak kayıt dışı iş ve işlem yapan mükellefler bakımından daha fazla denetim ufukta gözükmektedir. Bu denetimler yapa zekâ destekli programlar ve algoritmalar kullanılarak yapılacaktır. Mükelleflerin yüksek cezalarla karşılaşmamak için vergi uyum kapasitelerini arttırmaları ve riskli iş ve işlemlerden kaçınmalarında fayda bulunmaktadır.

Dr. Hüseyin Işık
23.09.2024